Wizyta w Radzyniu Chełmińskim chodziła mi po głowie od dawna. Dostać się tutaj nie jest ani prosto ani trudno. Z pewnością sprawy nie ułatwia fakt, że jest to możliwe jedynie komunikacją drogową, bo najbliższe stacje kolejowe znajdują się w Wąbrzeźnie, Jabłonowie Pomorskim, Mełnie lub Grudziądzu. W końcu jednak przekonałem kogo trzeba i pojechaliśmy. I było warto!
Urokliwe miasteczko z historią
Okoliczne tereny w XI w. wchodziły w skład Ziemi Chełmińskiej leżącej w granicach państwa polskiego rządzonego przez Bolesława Chrobrego i Mieszka II. W roku 1231 r. zagarniają je Krzyżacy, a w 1234 lokują miasto Rheden. Natychmiast zaczynają się także fortyfikować i ustanawiają siedzibę komturstwa. O tym jednak opowiem w kolejnym rozdziale, chociaż Krzyżacy będą towarzyszyli przez kolejne wieki i to właściwie dzięki nim miasto staje się ważnym centrum życia politycznego. Można zaryzykować wręcz stwierdzenie, że ich panowanie to prawdziwy jego złoty okres.
W ok. 1310 r. powstaje Kościół Św. Anny. To piękny gotycki budynek, chociaż przebudowywany aż do XVIII w. Po trosze w wyniku zachcianek możnych (tak powstają kaplice grobowe m.in. Dąbrowskich), po trosze w wyniku pożarów, które trawiły świątynię w 1615 i 1628 r.
Sama budowla jest ceglana, bogato zdobiona białymi tynkowanymi blendami – czyli rodzajem ślepych okien lub wnęk. Wnętrze jest jednonawowe, z prezbiterium i kruchtą oraz zakrystią od strony południowej i bocznym przedsionkiem. Pomiędzy nawą a prezbiterium znajduje się wieża o czterech kondygnacjach. Dookoła świątyni jest przyjemny ogród z licznymi starymi drzewami.
Przepięknie prezentuje się także samo wnętrze. Wystrój jest zasadniczo stylistycznym miksem obejmującym dzieła powstałe od baroku po XIX w. Wyróżnia się jednak polichromia na drewnianych stropach, której autorem był prawdopodobnie Bartłomiej Strobel – nadworny malarz Władysława IV Wazy. We wnętrzu znajdziemy także obraz jego autorstwa i przedstawiający Koronację Maryi. Na łuku sklepienia między nawą główną a prezbiterium widnieje data „1233”. Wtedy prawdopodobnie ufundowano w tym miejscu pierwszą kaplicę.
Wśród gotyckich zabytków na terenie Radzynia znajdziemy jeszcze także małą kaplicę Św. Jerzego, która stoi na obrzeżu cmentarza komunalnego. Powstała ok. 1340 r. jako świątynia przyszpitalna. Przebudowana w XV w., a w roku 1851 r. – odnowiona.
W 1397 r. w mieście powstaje Towarzystwo Jaszczurcze – organizacja szlachty pruskiej z Ziemi Chełmińskiej, której celem miała być obrona członków przed wszelkim bezprawiem. Często uważa się, że był to swoisty ruch oporu przed Krzyżakami. Ostatecznie historycy twierdzą, że nie ma dowodów na tego typu działalność. Zapewne podyktowane jest to prześladowaniami, jakimi poddano osoby należące do Związku po tzw. wielkiej wojnie i ich obronie, jakiej podjął się m.in. Władysław II Jagiełło. Główny plac miasta nosi dziś imię Towarzystwa Jaszczurczego. Wśród domów przy nim stojących znajduje się m.in. ratusz. Z kolei na środku, wśród zieleni ustawiono obelisk upamiętniający ofiary II wojny światowej.
Zamek
Zamek jest absolutną wizytówką Radzynia. Leży nieco poza centrum, przy wyjeździe z miasta w kierunku Okonina. Powstanie pierwszych fortyfikacji w tym miejscu zbiegło się w czasie z lokacją miasta. Inicjatorem ich budowy był pierwszy mistrz krajowy Zakonu Krzyżackiego – Hermann von Balk. Budowla ta oparła się powstaniom pruskim (1242-1244). Potem ją rozbudowywano i przebudowywano. Relikty najdawniejszych elementów można znaleźć w piwnicach i obszarze tzw. przedzamcza.
Docelowy kształt zamkowi nadano w latach 1310-1330. Autorem był prawdopodobnie ten sam architekt, który obmyślił zamek w Gniewie (o którym przeczytasz tutaj) i prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu. Bryła składała miała kształt kwadratu, z wieżą zw. stołpem (lub bergfriedem).
W średniowieczu zamek w Radzyniu Chełmińskim stanowił jeden z najmocniejszych w całym państwie krzyżackim. Od 1251 r. ustanowiono tutaj siedzibę komturii, a więc odpowiednik prowincji czy okręgu, składającej się z 1 lub więcej zamków i terenów do nich przyległych, którymi zarządzał komtur.
Po słynnej bitwie pod Grunwaldem, ośrodek zajęły wojska polskie. Władysław Jagiełło ofiarował go w dzierżawę Jaśkowi Sokołowi, czyli Janowi Sokalowi z Lamberka, który dowodził oddziałami czeskimi walczącymi po stronie Polaków. Siedziba wraca jednak w ręce komturów krzyżackich po pierwszy pokoju toruńskim (1411 r.).
Polacy ostatecznie zajmują zamek dopiero po wojnie trzynastoletniej (1454-1466). Ustanowiona zostaje tutaj siedziba starostwa niegrodowego. Twór ten oznaczał królewszczyznę w użytkowaniu starosty niegrodowego zw. tenutariuszem, w formie dzierżawy lub zastawu. Z eksploatacji dóbr starosta czerpał dochody, ale nie posiadał uprawnień policyjnych i egzekucyjnych.
Budowla poważnie ucierpiała podczas Potopu Szwedzkiego. Zniszczenia doprowadziły do jej opuszczenia. Kiedy Radzyń Chełmiński trafił w wyniku pierwszego zaboru pod zarządzanie pruskie – zaczęto traktować go jako darmowe składowisko cegieł, z których budowano miejskie domy. Dopiero protesty mieszkańców w 1837 r. doprowadziły do zaprzestania tego procederu i pierwszych prac konserwatorskich.
W latach międzywojnia zamek zyskuje status trwałej ruiny. Na jego terenie i okolicach prowadzone były liczne prace zabezpieczające i archeologiczne – np. w 1989 r. odkryto mur obwodowy przedbramia.
Dzisiaj zamek udostępniony jest zwiedzającym. Całkiem dobrze zachowane jest skrzydło południowe z bramą wjazdową, którą wchodzi się na dziedziniec. Fantastyczne wrażenie robią także dwie narożne wieże, na które można wejść i podziwiać wspaniałą i rozległą panoramę okolicy.
Nieźle zachowała kaplica. W latach ’60 XX w. przykryto ją żelbetowym dachem.
Budowla powstała na planie kwadratu o wymiarach 49,4 na 49,6 m. Od strony dziedzińca widać dwukondygnacyjny krużganek. Można po nim pochodzić. W kilku pomieszczeniach zorganizowane są ciekawe wystawy dotyczące rycerstwa w średniowiecznej Polsce.
Ciekawe są także piwnice. W dużych salach przedstawiono historię miejsca z ciekawymi makietami rekonstruującymi zamek w pełnej krasie. Osobną wystawę stanowią z kolei przykłady średniowiecznych narzędzi tortur. Wszystko to potraktowane jest z pewnym przymrużeniem oka: użyto nieco upiornego podświetlenia, w kilku miejscach leżą plastikowe kościotrupy.
Do naszych czasów przetrwały jeszcze partie murów skrzydeł północnego i zachodniego. Prócz tego widać także ślady dormitoriów i kapitularza, które usytuowane były w skrzydle wschodnim.
Na zamku dzisiaj odbywają się także koncerty, występy i pokazy walk rycerskich. Jest też mały plac zabaw i miejsce piknikowe z paleniskiem. Także poza zwiedzaniem można tutaj także spędzić przyjemny czas na relaksie. Wielkie używanie będą miały także dzieciaki, które z pewnością chętnie poeksplorują liczne zakamarki.
Informacje praktyczne
Zamek Krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim
- adres: ul. Ludwika Waryńskiego, 87-220 Radzyń Chełmiński, woj. kujawsko-pomorskie
- godziny otwarcia: w sezonie letnim (1 maja – 30 września) od poniedziałku do piątku w godz. 10-18; poza sezonem – można się umawiać na zwiedzanie telefonicznie;
- ceny biletów (2021): 10 zł normalny, 8 zł ulgowy; płatności gotówką;
- strona Zamku Krzyżackiego w Radzyniu Chełmińskim – kliknij.
Przeczytaj także:
- jeśli potrzebujesz noclegu w okolicy, to polecam Ibis Styles w Grudziądzu;
- zwiedzanie okolicy: Spacerem po Grudziądzu.
