Lubię odwiedzać metropolie. Ich przepych, nieustanny ruch i gwar, sprawiają, że czuję się dobrze i swobodnie. Zupełnie inaczej mam z małymi miasteczkami. Mam wrażenie, że staję się w nich w pewien sposób odarty z wszelkiej intymności. Nie przestaję też myśleć, jak wygląda życie w takich niewielkich społecznościach. Jak radzą sobie mieszkańcy z dala od szybkiego tętna bijącego na ulicach wielkich miast. Ale lubię za to historie tych małych ośrodków, a szczególnie wciąga mnie poszukiwanie śladów ich dawnej świetności.
Zamek
Wąbrzeźno położone jest nad trzema jeziorami: Zamkowym, Sicieńskim i Frydek, na Pojezierzu Chełmińskim. Historycznie należy zatem do Ziemi Chełmińskiej. Sama nazwa – brzmiąca tak słowiańsko – pochodzi prawdopodobnie od brzóz, sformułowań „w brzeziu” lub „w brzegach”. W języku niemieckim nazwę Frideck z kolei interpretuje się je jako „spokojny zakątek”. Istnieje także hipoteza, że ośrodek założyli osadnicy czescy, którzy przybyli tutaj z okolic miasta Frydek-Mistek i nazwali nową osadę na pamiątek swojego dawnego miejsca zamieszkania.
Pierwszy raz miano Wambrez pojawia się w dokumentach mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenlohe, który w 1246 r. przekazał osadę biskupom chełmińskim. Ci bardzo szybko przystąpili do budowy zamku. Powstaje on nad jeziorem, które od tej pory nazywane jest Zamkowym. Budowla została wzniesiona w stylu gotyckim na polecenie biskupa Hermana von Prizna. Prace ukończono w 1321 r.
Zamek zbudowano na planie kwadratu. Składał się z tzw. zamku wysokiego o wymiarach 36 na 37 metrów i podzamcza (70 na 100 metrów). Budowla miała trzy skrzydła. W głównym skrzydle południowym ulokowano refektarz i kaplicę Św. Marka.
W XV w., w wyniku wojen krzyżackich obiekt uległ poważnym uszkodzeniom. Większej przebudowy podjął się biskup Maciej Konpacki, który na początku siedemnastego stulecia kazał wprowadzić zmiany w stylu barokowym. Niestety zamek pełnił swoją funkcję zaledwie do 1655 r., kiedy uległ pożarowi. Odtąd zaczął popadać w ruinę. Los przypieczętowały kolejne wojny ze Szwedami. Po 1856 r. rozpoczęła się stopniowa rozbiórka ruin. Cegły szły na budowę drogi do Radzynia Chełmińskiego i budynków mieszkalnych w mieście. Materiał pozyskiwano nawet do 15 stóp w głąb fundamentów.
Dzisiaj nie ma już wielu śladów dawnego zamku. Na jego miejscu, już po powrocie Wąbrzeźna w granice polskie, w 1920 r. ustanowiono park. W roku 2010 przeprowadzono prace archeologiczne, a pozostałe ruiny murów przyziemia wyeksponowano.
Warto przespacerować się po wzgórzu. Roztacza się stąd przyjemny widok na strefę rekreacyjną nad jeziorem.
Kościoły
W mieście zwracają uwagę dwie świątynie. Najstarsza z nich – Sanktuarium Matki Boskiem Brzemiennej – zachowała się w całkiem niezłym stanie. Wybudowano ją w XIV w., w miejscu drewnianego kościoła postawionego stulecie wcześniej. Swoją nazwę zawdzięcza obrazowi przedstawiającemu Maryję będącą w ciąży. Modlitwa przed jej obliczem jest celem par starających się o potomstwo. Wnętrze kryje jednak jeszcze jeden ciekawy obiekt – jest nim figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, którą zrobiono ok. 1500 r. Pochodzi ona ze zniszczonego zamku biskupiego.
Drugi ważny kościół, to miejsce, które w przenośni nazwać moglibyśmy „miejscem, którego nie ma”. Powstał bowiem w 1836 r. jako świątynia ewangelicka i przez ponad stulecie taką funkcję spełniał. Po II wojnie światowej został przemianowany na kościół rzymskokatolicki i zyskał wezwanie Matki Bożej Królowej Polski. Mieści się on w rynku i charakteryzuje go wysoka strzelista wieża.
Kamienice
Jednymi z najlepszych świadków historii miast, są domy. W Wąbrzeźnie dowodem na czasy świetności są przede wszystkim kamienice z XIX wieku. A zachowało się ich kilka. Warto pospacerować wokół rynku, który teraz nazywa się Placem Jana Pawła II. Jego centralne miejsce zajmuje zresztą Pomnik Żołnierza Polskiego, który odsłonięto 14 września 1947 r. Autorem postumentu był prof. Ignacy Zelek, których w wybitnie świeckie dzieło wplótł wiele elementów sakralnych.
Nieopodal (ul. T. Kościuszki 19) można podziwiać kamienicę secesyjną zw. Starą Apteką. Jej cechą charakterystyczną jest wieżyczka znajdująca się nad narożnym wykuszem. Drugie piętro i poddasze wykonane jest w konstrukcji szachulcowej. Na kamienicy upamiętniono najpewniej także rok budowy – 1898.
Kilka ciekawych secesyjnych budowli stoi przy ul. 1 Maja. Jedną z nich jest tzw. Dom Klimków. Powstał na początku XX w. Dzisiaj mocno zniekształcony jest późniejszymi przebudowami. Wciąż jednak nad ulicą wyraźnie góruje wieżyczka. Przy dokładnych oględzinach uda się dostrzec także interesujące płaskorzeźby.
Jednym z bardziej wystawnych i popadający w ruinę jest dom stojący pod numerem 38. Wybudowano go pod koniec XIX w stylu neorenesansowym. Naprzeciw stoi z kolei neogotycki budynek Poczty Polskiej wykonany z czerwonej cegły w roku 1892.
I na koniec, w okolicy atrakcji, którą opiszę poniżej, a po której pozostał już tylko ślad, znajduje się bardzo interesujący dom. Ten różowy budynek powstał w podobnym czasie co inne wystawne kamienice w Wąbrzeźnie i jest świadkiem rozwoju miasta w erze przemysłowej. Dzisiaj mieści się tutaj siedziba Zarządu Dróg Powiatowych i Rejonu Dróg Wojewódzkich.
Kolej
W 1871 r. wybudowano linię kolejową z Torunia do Jabłonowa Pomorskiego. Przebiegała ona 3 km od miasta i mimo, że ustanowiono tam stację Wąbrzeźno, ciężko było dostać się do centrum. Dlatego bardzo szybko pojawił się ruch mieszkańców, który miał na celu budowę połączenia ułatwiającego komunikację. Budowa rozpoczęła się 15 sierpnia 1897 r. Oficjalne otwarcie pierwszej na obecnych ziemiach polskich zelektryfikowanej linii miało miejsce 1 kwietnia 1898 r.
Trasa miała łącznie 3,28 km. W tym 1,06 km przebiegało pasem wydzielonym, a 2,22 w poboczu jezdni. Pasażerowie korzystali z taboru zbliżonego do tramwajów. Wedle różnych źródeł napięcie w sieci wynosiło 400 lub 470 V. W roku 1911 kolej przewiozła między Wąbrzeźnem a Wąbrzeźnem Miastem 109 tys. osób i 58,8 tys. ton ładunków. To świadczy jednoznacznie o popularności połączenia.
W 1920 r., po powrocie miasta do Polski zmieniono nazwę kolejki na Wąbrzeską Kolej Powiatową. Do 1959 r. linia obsługiwana była trakcją elektryczną, a bezpośrednio po wyzwoleniu jeździły tutaj przedwojenne wagony wyprodukowane w Zielonej Górze. Zmiana taboru na spalinowy wynikała z problemów produkcyjnych. Przez kolejne lata kursowała przeważnie lokomotywa ciągnąca wagony. W 1967 r. jeździły nawet 32 pary pociągów w dobie! Źródła mówią, że od lat ’80 pojawiły się na trasie wagony motorowe.
Ruch osobowy prowadzony był do 1990 r. Potem, na krótko wprowadzono komunikację zastępczą, by ostatecznie w 1991 r. przestać obsługiwać pasażerów. Towary transportowano do 2011 r. (m.in. do Zakładów Tworzyw Sztucznych). Ostatni pociąg o charakterze turystycznym przejechał tędy w 2012 r., a w maju kolejnego przystąpiono do rozbiórki. W miejscu linii wybudowano ścieżkę rowerowo-pieszą. W samym mieście zostawiono na pamiątkę kilkaset metrów toru i peron.
Przeczytaj także:
- Radzyń Chełmiński i Krzyżacy;
- Zamek ukryty w Pokrzyw(n)ie;
- szukasz noclegu w okolicy Wąbrzeźna? Polecam ibis Styles Grudziądz.
