Baku kojarzyłem z Przedwiośnia Żeromskiego. To uciekając z ogarniętego rewolucją miasta Cezary Baryka chciał wrócić do wyidealizowanego miasta z opowieści jego ojca: miasta szklanych domów. Wszyscy znają dalsze losy i rozczarowanie bohatera powieści. A jaka jest teraz stolica Azerbejdżanu i czy chce się z niej uciec w poszukiwaniu utopii?
U zarania miasta
Ślady pierwszego ludzkiego osadnictwa na wzgórzu, które obecnie znajduje się na przedmieściach Baku, datuje się na V w. p. n. e. Sama nazwa ośrodka pochodzi prawdopodobnie od tureckiego plemienia Bakan lub Bagan. Stolicą został w 1191 r., kiedy to szach Achsiten I przeniósł swoją rezydencję z miasta Szamachy. Kolejny władca dodał obwarowania miejskie. Ośrodek chroniony był także przed atakiem od strony morza przez Zamek Sabailiński, który dzisiaj znajduje się pod wodą.
Do naszych czasów z wczesnego okresu nie przetrwało wiele zabytków, ale kilka z nich świadczy o świetności i dużym znaczeniu Baku już w wiekach średnich. Aby je poznać, najlepiej skierować się do symbolu miasta – Wieży Dziewiczej (Gyz Gałezy/Qız Qalası). Obiekt ten ma niejednoznaczne przeznaczenie i czas pochodzenia. Prawdopodobnie powstał na miejscu wcześniejszej budowli jeszcze z okresu przed Chrystusem, być może na ruinach świątyni zaroastrańskiej. Przypuszcza się też, że mogła być obserwatorium astronomicznym. W plan fortyfikacji miejskich została wpisana w XII w. Zbudowana z szarego wapienia, ma blisko 30 m wysokości, 16,5 średnicy i 8 wewnętrznych poziomów. Wieża miała także głęboką studnię, co zapewniało dostęp do słodkiej wody w razie oblężenia.
Jest wiele legend dotyczących jej nazwy. Mówi się, że powstała na polecenie władcy który zakochał się w swojej córce. Nieszczęśliwa dziewczyna poprosiła, aby wybudował wieżę, skąd mogłaby obejrzeć miasto. Po jej ukończeniu weszła na szczyt i rzuciła się w morską toń. Inna wersja mówi o siostrze chana, która została w niej zamurowana. Prawdopodobnie za historią Qız Qalası stoi bardziej prozaiczne wytłumaczenie. Była ona strażnicą i obserwatorium w razie najazdu wroga. Ponieważ była nigdy niezdobyta w walce – dlatego nadano jej przydomek „dziewicza”.
Mury i inne zabytki
Najbardziej fotogeniczny zabytek Baku stoi w obszarze zwanym Iczeri Szaher (Wewnętrze Miasto), które zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Dawniej, otaczały je mury, dzisiaj są otwarte od strony morza. Budowano je zapewne w latach 1138-1139. Miały 5 bram, przy czym najbardziej znana jest tzw. Brama Podwójna. W 1868 r. zostały w znacznej części zniszczone przez rosyjskiego gubernatora miasta, który zapragną je „upiększyć”. Do dzisiaj przetrwało ok. 600 m, a przeciętna ich grubość wynosi 3-3,5 m, a wysokość waha się między 8-12 m.
W okolicy Wieży Dziewiczej znajduje się inny najstarszy zabytek miasta. Jest to dziedziniec i lapidarium Chanega. Niektórzy twierdzą, że dawniej było tutaj targowisko. Dzisiaj znajdują się tutaj 52 nagrobki z inskrypcjami i piękna kolumnada z XII-XIII w. Na środku dziedzińca odkryto studnię.
Bezpośrednio do nich przylega hammam Hadżi Bani z XV w. W tradycji arabskiej hammamy były rodzajem łaźni, w których można było się wykąpać, wygrzać w specjalnej saunie i zaznać masażu. Arabski gramatyk Ibn-Sida określenie to wywodzi od słowa al-ḥamīm, które tłumaczy się jako „siła letniego gorąca”.
W pobliżu podziwiać można ciekawy karawanseraj Ikimertebeli („dwupiętrowy”) z XVII w. Ten dawny hotel dla kupców i podróżników został wkomponowany w mury miejskie, co świadczy także o jego obronnym charakterze. Prócz tego w tej samej okolicy stoi medresa Takija (XIV w.). Jej dzisiejszy kształt został nadany w wyniku przebudowy z lat 1647-1647.
Ciekawe meczety
Jednym z najstarszych meczetów jest meczet Muhammada Ibn Abu-Bakra zwany czasem Siniggala, czyli Złamanej Wieży. Określenie to jest tradycyjne i nawiązuje do wydarzeń z 1723 r., kiedy w wyniku rosyjskiego najazdu świątynia została poważnie uszkodzona. Pierwszy budynek, który stał w tym miejscu powstał w latach 1078-1079 r. Uważa się go za najstarszy w całym Baku.
Najciekawszym elementem architektonicznych meczetu Siniggala jest jego minaret. Wyposażono go w pięknie zdobiony balkon zw. szerefe. To z niego muezin wzywa na modlitwę.
Najważniejszy w Baku jest z kolei Meczet Piątkowy (Dżuma). Jego poprzednik stanął w XIV w., na miejscu świątyni zaroastriańskiej. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza przebudowie z 1899 r. sfinansowanej przez bogatego bakijskiego mieszczanina Hacı Şeyxəli Dadaşova. W okresie ZSRR najpierw go zamknięto, potem przerobiono na magazyn, a ostatecznie ustanowiono w jego wnętrzu muzeum dywanów. Swoją funkcję sakralną odzyskał po odzyskaniu niepodległości przez Azerbejdżan w 1991 r.
Pałac Szirwanszachów
Pałac Szachów Szyrwanu jest największym powierzchniowo i jednym z najważniejszych zabytków w granicach Iczeri Szeher. Wybudowali go Chaliłułłach I i jego syn Farruch Jaser w XV w. Ma ok. 50 pomieszczeń, które połączone są 3 wąskimi spiralnymi klatkami schodowymi.
Główny budynek pałacowy powstał w 1411 r. Ma dwie kondygnacje. Na piętrze z 25 komnat do naszych czasów zachowało się 16. Na parterze usytuowane były z kolei pomieszczenia dla służby i te przetrwały w niemal nie zmienionym stanie do dzisiaj.
Ściana przed wejściem nosi ślady po kulach. To jeden ze śladów konfliktu ormiańsko-azerski, który ciągle jest bardzo żywy zwłaszcza w Górskim Karabachu. Jednak jego podłoża należy szukać jeszcze w imperialnej Rosji. Na przełomie XIX i XX w. podczas dokonującej się rewolucji przemysłowej Ormianie wykorzystywani byli przez carat w swoich interesach na Zakaukaziu. Obdarzono ich licznymi przywilejami w przemyśle naftowym, kosztem azerskich autochtonów. Nie trzeba było także długo czekać, aby na bazie przetaczających się przez Europę ruchów społecznych, także wśród Ormian odżyły dążenia wolnościowe. Tak powstała nacjonalistyczna, centrolewicowa Armeńskiej Federacji Rewolucyjnej, której przedstawicieli nazywano dasznakami. Już w latach 1905-1907 dokonali oni licznych masakr azerskiej ludności wiejskiej zamieszkującej osady na terenie dzisiejszej Armenii. Wykorzystując rewolucję październikową chcieli zrealizować swoją ideę „Wielkiej Armenii” pod szyldem bolszewickim. Ze względu na liczną diasporę, przejęli oni władzę w Baku i pod płaszczykiem walki z elementem kontrrewolucyjnym zaczęli dokonywać czystek na tle etnicznym. Tak doszło do największej masakry, która rozegrała się między 31 marca a 2 kwietnia 1918 r i pochłonęła 12 tys. cywilnych ofiar.
W 1428 r. do głównego budynku dobudowano niewielki pawilon zwany diwanchana. Składa się on z ośmiokątnej sali przykrytej kopułą i bogato zdobione portalu. W czasach pierwszych lokatorów mieścił się tutaj sąd.
Ważnym miejscem w pałacu jest grobowiec szachów Szirwanu. O jego przeznaczeniu mówi inskrypcja nad wejściem. Wybudowano go na planie prostokąta, przykryto sześciokątną kopułą, którą zdobią wieloramienne gwiazdy. Wiele jest tutaj innych symboli islamskich – m.in. cytaty z Koranu czy dwunastokrotnie powtórzone imię Alego – architekta miejsca.
Na dolnym dziedzińcu znajduje się pałacowy meczet. Został postawiony w 1430 r. W głównej z dwóch sal modlitewnych, zastosowano ciekawe rozwiązanie akustyczne. W każdym z czterech rogów znajduje się dzban, który służy jako ozdoba, symbol ale także jako rodzaj głośnika. Do meczetu przylega 22-metrowy minaret.
Ostatni poziom pałacu, który nie jest dostępny do zwiedzania, to dawne łaźnie. Opalano je lokalnym dobrem, a więc stwardniałą białą naftą pod postacią żółtych kamieni. Dobrze widoczny jest system rozprowadzania ciepła. Obiekty tego typu z reguły budowano pod poziomem gruntu, co ułatwiało utrzymanie pożądanej temperatury.
Co dalej?
Po zwiedzaniu Pałacu warto pokręcić się po uliczkach Wewnętrznego Miasta. Ulokowało się tutaj wiele kawiarni, restauracji i sklepów z pamiątkami. Wielu sprzedawców wprost wystawia swoje towary „pod chmurką”. Nie jest tutaj tak gwarnie jak w innych miastach tej części świata, ale jest bardzo przyjemnie. Azerowie nie są także tak bardzo nachalni w promowaniu swoich stoisk. To zdecydowanie umila spacer.
Po poznaniu uroków bakijskiego serca trzeba wystawić nos poza mury. Ale o tym, co warto tam zobaczyć przedstawię w następnym tekście.
Przeczytaj także:
- Baku cz. II. Szklane domy;
- Bogactwa Gobustanu w Azerbejdżanie;
- Azerbaijan Airlines: międzynarodowo i po kraju;
- W Perskim Skarbcu – tekst mojego autorstwa o Gandży w miesięczniku „Poznaj świat”.
