Buchara to jedno z najbardziej atrakcyjnych miast Uzbekistanu. Mieściło się na trasie dawnego Jedwabnego Szlaku, co dawało jej dostęp do niezwykłego bogactwa. Tak narodziła się potęga, której pamiątki wciąż można podziwiać do dzisiaj. A są one niezwykłe.
U zarania miasta
Buchara uchodzi za jedno z najstarszych uzbeckich miast. Pierwsza osada istniała w okolicy Cytadeli Ark już w czasach antycznych. Sama twierdza z kolei była miastem w mieście. Do dzisiaj przetrwały w dużej mierze ruiny, które zagospodarowano i nadano im funkcje turystyczne. Obecnie ma prostokątny kształt i powierzchnię 3,9 ha. Przy frontowej bramie znajdują się dwie charakterystyczne wieże, pomiędzy którymi rozciąga się galeria dla wartowników lub muzyków witających gości. Mury mają wysokość od 16 do 20 m i łączną długość 789 m. W przeszłości z pewnością były większe.
Twierdza zamieszkiwano od V w. aż do 1920 r., kiedy to podczas rewolucji bolszewickiej generał Michaił Frunze kazał ją spektakularnie zbombardować. W tamtym czasie mieszkało w niej nawet 3 tys. osób. Oprócz pałacu mieściły się także domy dla służby, arsenał, policja, skarbnica, zbrojownia, więzienie, warsztaty jubilerskie i meczety. Dzisiaj – po częściowej odbudowie – ulokowano tutaj Państwowe Muzeum Buchary. Przechowywane się tu ciekawe numizmatyki z okresu Karachanidów i Timurydów, liczne dzieła historii nowożytnej i etnografii. Podziwiać można także ekspozycję przyrodniczą (funkcjonującą już od 1951 r.) i wystawy czasowe. Wszystko jest jednak podane w dość staromodny sposób i raczej nie ma co liczyć na multimedialne atrakcje.
Nieopodal Arku znajduje się jedno z najstarszych i najbardziej przerażających więzień Buchary. Jego nazwa „Zindan” oznacza po persku „czeluść”. Podobno w głębokich lochach pełno było robactwa i skorpionów. Ci, którzy tam trafiali raczej długo nie pożyli. Do najgłębszych zakamarków spuszczano więźniów po linie z niewielką ilością jedzenia. Jeśli jakimś cudem nieszczęśnikom udało się ujść z życiem, dwa razy w miesiącu wyciągano ich. Wtedy emir decydował, co stanie się dalej.
W czasach antycznych Buchara leżała na pograniczu Morgiany i Sogdiany. W różnych okresach stanowiła też peryferia wielkich państw Achemenidów, Sasanidów, Aleksandra Macedońskiego czy Seleucydów. Okolica ta stanowiła także ważny ośrodek zaratustrinizmu. W miejscu, gdzie dzisiaj stoi przepiękny meczet Magok-i Attari znajdowała się świątynia ognia, którą następnie zastąpił bazar korzenny.
Na miejscu targu w IX lub X w. wybudowano przepiękny meczet. Oparł się on najazdowi Czyngis-chana, dzięki mieszkańcom, którzy… przysypali go piaskiem. Świątynia była przez długi czas wyjątkowa także z innego powodu. Służyła bowiem bucharskim Żydom. Szejbanidzcy władcy zakazali bowiem budowy innych miejsc kultu niż meczety. W zamian wyrażono zgodę na wydzielenie czasu w już istniejących, w których mogliby się modlić przedstawiciele innych religii. Dzisiaj w budynku mieści się skromne muzeum dywanów.
Przybycie Arabów
Arabowie w Bucharze zjawiali się w ok. 650 r. Już wtedy miasto było ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu. Znalezione w wykopaliskach monety chrześcijańskie sprzed tej daty mogą świadczyć jednak o tym, że był tutaj także duży zbór nestorian (doktryna kościoła wschodniego). Dzisiaj w mieście działa jeden z czterech kościołów katolickich w Uzbekistanie – pw. Św. Andrzeja Apostoła. Jest to skromna parafia powołana w 2002 r. przez polskiego księdza Andrzeja Białka. Nadal prowadzą ją polscy misjonarze.
Wróćmy jednak do początku panowania Arabów. Ich rządy nie nastąpiły od razu i potrzebowały blisko całego wieku na okrzepnięcie: doszło do tego po wielkiej bitwie pod Talas w 751 r. W kolejnym stuleciu Buchara stała się stolicą państwa Samanidów. Z tego czasu pochodzi mauzoleum tych władców, które podziwiać można w parku imienia tego rodu. Grobowiec powstał po śmierci Ismaila Samaniego, założyciela dynastii. Elementy architektoniczne wywiedziono ze struktur zaratustriajńskich. Charakterystyczną cechą są ściany z naprzemiennie układanych cegieł: to pionowo, to poziomo.
Nieopodal usytuowane jest z kolei mauzoleum Czaszma Ajub z XII w. To niezwykły przykład architektury jak na Bucharę. Przede wszystkim dlatego, że na wysokim cylindrze umieszczona jest charakterystyczna stożkowa kopuła. Podług legendy, prorok Hiob widząc straszną suszę, która doprowadziła do śmierci wielu ludzi. uderzył w tym miejscu w ziemię i cudownie wybiło z niej źródełko. Dzisiaj znajduje się wewnątrz grobowca kran, z którego czerpie się wodę o podobno uzdrawiających właściwościach. Z tego też powodu niemal naprzeciw mauzoleum wybudowano Muzeum Wody.
Jednym z najstarszych budynków w Bucharze jest także Mauzoleum Turki Dżandi, które zostało wybudowane już w X w. Ukryte między starymi zabudowaniami mieszkalnymi, przez wiele lat mocno podupadło. Dopiero niedawno zaczęto powolną restaurację. Tajemnicza jest postać, dla której powstał grobowiec – nie ma bowiem wiarygodnych informacji odnośnie tego człowieka. Prawdopodobnie „Dżandi” (Jandi) odnosi się do miasta urodzenia (Jand/Jend), które było zimową siedzibą Seldżuków na Syr-darią.
Z XI w. pochodzi też jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów miasta – Minaret Kalon. Ma prawie 47 m wysokości. Podstawa liczy 9 m średnicy i zmniejsza się ku górze osiągając 6 m. Jego budowa rozpoczęła się w 1127 r. z inicjatywy władcy Karachanidów – chana Muhammada Arslana. Był on wtedy częścią meczetu piątkowego. U zarania budowli było dwa minarety, ale drugi runął krótko po wybudowaniu z powodu błędnych obliczeń architektów i niedokładnego wykonania. Wedle legendy, Bako – budowniczy ocalałej wieży – po wylaniu fundamentów sporządzonych z wielbłądziego mleka i alabastru zniknął na dwa lata. Wrócił dopiero, gdy był pewny trwałości podłoża.
Minaret Kalon był swego czasu najwyższym budynkiem w Azji Centralnej. Pełnił dzięki temu funkcję drogowskazu dla ciągnących Jedwabnym Szlakiem karawan. Podobno Czyngis-chan, który najechał miasto w 1220 r., musiał zadrzeć głowę aby zobaczyć jego szczyt. Wtedy spadła mu z głowy czapka. Podnosząc ją, pokłonił się. Ten fakt miał powstrzymać go od zniszczenia budowli. Kazał jednak zniszczyć meczet piątkowy. W XX w. mimo uznania go za architektoniczny cud, został poważnie uszkodzony przez bolszewików atakujących miasto pod wodzą gen. Frunzego.
Budynek ma też swoją czarną historię. Z jego szczytu zrzucano jeszcze do początku dwudziestego stulecia skazańców. Podobno robili to sami bolszewicy.
Najazd Mongołów
Jednym z najbardziej tragicznych dla miasta wydarzeń był najazd Mongołów. Doszło do niego w 1220 r. Mieszkańcy byli zdecydowani aby negocjować, jednak przeciwstawili się temu obrońcy twierdzy Ark. To zdenerwowało Czyngis-chana, który jednak nie zdecydował się na całkowite zniszczenie, a wybrał „umiarkowaną ścieżkę, między miłosierdziem a karą”.
W kilka dekad po zniszczeniu Buchara zaczyna powoli odbudowywać się. Wracają rzemieślnicy i kupcy. Po śmierci Czyngis-chana i podziale imperium ośrodek trafia w ręce Czagataja – jednego z synów władcy. Wciąż jednak do pełnego odrodzenia dużo brakuje, a ówczesne relacje mówią nawet o tym, że większość medres i meczetów wciąż była w ruinie. Wśród mieszkańców brakowało choćby jednego posiadającego religijne wykształcenie.
W 1417 r. powstaje medresa Uług Bega. Jest jedną z trzech szkół wybudowanych przez wielkiego sułtana-astronoma. Był on także wnukiem wspaniałego władcy Timura Chromego. To jeden z najstarszych obiektów tego typu w tej części Azji. Działały przy niej meczet oraz sale wykładowe oraz mieszkania (hudżry) dla ok. 80 studentów. Piękne są ornamenty zaprojektowane prawdopodobnie przez Ismaila ibn Tahira ibn Mahmuda Isfahaniego. Wśród kilku inskrypcji wyróżnia się kilka wskazujących na niezwykle światły umysł sułtana, m.in. „Niech drzwi bożego błogosławieństwa będą codziennie otwarte dla ludzi świadomych mądrości ksiąg”.
W XV wieku powstaje najpewniej karawanseraj Olimjon. Budynki tego typu pojawiają się na całym Jedwabnym Szlaku. Były to rodzaje hoteli dla kupców. Centrum budowli zajmował plac, otoczony z każdej strony dormitoriami dla wynajmujących. W ciągu dnia można tutaj było dobijać targu lub jeść. Było także osobne miejsce dla koni i wozów. Przeważnie do środka prowadziły tylko jedne wrota, zamykane na noc. Sypialnie gości nie posiadały okien lub jedynie niewielkie otwory – wszystkie te środki zabezpieczały przed złodziejami. Dzisiaj, w Olimjonie (co ciekawe ma oktagonalny kształt), działa niewielka fotogaleria Szawkata Boltajewa. Można u niego kupić piękne zdjęcia i płyty. Często wystawiane są także dywany.
Odrodzenie miasta
Prawdziwe odrodzenie miasta rozpoczyna się na przełomie XV i XVI w., kiedy po najeździe Uzbeków tereny obecnego kraju opanowali Szejbanidzi. Wtedy miasto stało się jedną ze stolic państw uzbeckich – Chanatu Buchary. W 1557 r. władzę objął Abd Allah-chan II, który wsławił się rozszerzeniem granic kraju i rozbudową stolicy.
W XVI wieku powstają jedne z najbardziej charakterystycznych budowli miasta. Przede wszystkim, w 1514 r. odbudowany zostaje meczet Kalon. Ideą przyświecającą pomysłodawcy ponownego postawienia świątyni była konkurencja z Samarkandą i tamtejszym Bibi Chanum. Obiekt może pomieścić ok. 10 tys. wiernych. Front stanowią monumentalny pesztak (wejście), dwukondygnacyjne galerie nisz, flankowane przez narożne wieże.
Wewnątrz znajduje się tzw. las kolumn – jest ich aż 209. Dach wydaje się płaski, ale tworzy go 288 kopuł. W czasach radzieckich z meczetu uczyniono magazyn, a funkcje sakralne przywrócono mu dopiero w 1991 r.
W latach ’30 XVI w., z inicjatywy szejka Abdullaha Jamaniego z Jemenu, wybudowano medresę Mir-i-Arab. Według podań środki zebrano ze sprzedaży 3000 perskich jeńców. Cechą charakterystyczną budowli są przepiękne dwie turkusowe kopuły oraz monumentalny ejwan (czyli przesklepione od strony dziedzińca wejście). Na terenie szkoły były sale mieszkalne dla ponad 100 uczniów. Co ciekawe, medresa była jedyną uczelnią koraniczną działającą na terenie ZSRR.
W drugiej powie szesnastego stulecia powstają dwie bliźniacze medresy Kosz. Stąd wzięła się ich nazwa. Qo’sh oznacza „podwójny”. Jedna z nich została zbudowana na cześć chana Abd Allaha II. ostatniego z dynastii Szejbanidów, a druga – na cześć jego matki. Władca był oszczędny, więc nie silił się na przepych. Stąd dość sztampowe i mało efektowne zdobienia. Wiele z nich dodatkowo podupadło i dopiero od niedawna wraca do nich życie. Działają lokalni drobni artyści, których rękodzieło można kupić za niewielkie pieniądze.
Jednym z najbardziej charakterystycznych budynków Buchary, powstałym w okresie jej prosperity. jest medresa Kukeltasz. To największa tego typu budowla w mieście. Posiada wymiary 80 na 60 metrów i aż 160 hudżr dla studentów. Równocześnie nauki mogło tutaj pobierać aż 320 osób! Powstała na polecenie gubernatora Buchary w 1569 r. Postawili ją najlepsi mistrzowie murarscy. W tym czasie panował Abdullah-chan II, który ze względu na swoje poświęcenie zdobył tytuł „kukeldasz”, czyli „mleczny brat”. Z czasem tytuł ten przylgnął także do medresy.
W XVI wieku powstają też bucharskie targi. W sumie działają one do dzisiaj. Są w sumie cztery: Taki-Sarrafon (walutowy), Taki-Zargaron (jubilerski), Taki-Telpah Furszon (czapkarski) oraz Tim-Abdulla-Chan (tekstylny). Lokowano je u zbiegu ulic. Hale pokryte zostały systemem kopuł. Do ich wnętrza nie dociera dużo słońca, więc nawet w upalne dni panuje tutaj przyjemny chłód.
Przeczytaj także:
- Uzbekistan z tysiąca i jednej nocy;
- Zabytki Buchary – cz. II. Od XVII wieku po współczesność;
- Z Turkish Airlines do Uzbekistanu.
